Në muajt e fundit, është shfaqur një trend shqetësues që ka lënë të tronditur si publikun ashtu edhe komunitetin mjekësor: sëmundja renale në fazën e fundit (ESRD), dikur e konsideruar si një gjendje e të moshuarve, tani po shfaqet tek njerëzit në të 20-at e tyre – dhe madje edhe tek adoleshentët. Rasti tronditës i një aktoreje të re vietnameze, ende nën 30 vjeç, e cila u diagnostikua së fundmi me ESRD, ka ndezur alarm në mediat sociale. Por ajo nuk është e vetmja.
Në Hanoi, një zdrukthëtar 29-vjeçar pa histori të mëparshme sëmundjesh kronike papritmas filloi të përjetonte lodhje të vazhdueshme. Ai e konsideroi atë si punë të tepërt – diçka që shumë të rinj të palodhur mund ta bëjnë. Por, kur lodhja nuk u qetësua, ai më në fund kërkoi ndihmë mjekësore. Rezultatet ishin shkatërruese: dështim i veshkave në fazën e fundit. Veshkat e tij funksiononin me më pak se 10% të kapacitetit të tyre. Mjekët tani po bëjnë çmos për të ruajtur atë pak funksion që i ka mbetur, por dializa mund të jetë e pashmangshme.
Një rast tjetër rrëqethës vjen nga një spital universitar: një student i vitit të dytë, pak më shumë se 20 vjeç, papritmas u rrëzua dhe u dërgua me urgjencë në urgjencë. Testet fillestare përjashtuan problemet me zemrën, goditjen në tru ose dehjen nga droga. Por një vështrim më i thellë zbuloi diçka të papritur – veshkat e tij kishin dështuar plotësisht. Mjekët mbetën të habitur. Stili i tij i jetesës ishte tipik për shumë të rinj: natë të vona, ushqim i përpunuar dhe mungesë ushtrimesh. Por këto zakone mund t’i kenë kushtuar funksionin e veshkave – dhe ndoshta të ardhmen e tij.
Këto histori nuk janë më të jashtëzakonshme. Nefrologët në të gjithë botën po ngrenë alarmin: dështimi i veshkave po bëhet gjithnjë e më i ri.
Rritja e Dështimit të Veshkave tek të Rinjtë: Një Shqetësim Global
Dështimi i veshkave, veçanërisht ESRD, është faza e fundit e sëmundjes kronike të veshkave (CKD), ku veshkat nuk mund t’i filtrojnë më produktet e mbeturinave nga gjaku në mënyrë efektive. Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH), CKD është tani shkaku i 10-të kryesor i vdekjes në nivel global – dhe është në rritje.
Në vende si Vietnami, India, Shtetet e Bashkuara dhe pjesë të Afrikës, nefrologët po shohin pacientë të rinj në numër gjithnjë e në rritje. Studimi Global i Barrës së Sëmundjeve i botuar në The Lancet zbulon se vdekjet për shkak të sëmundjes së veshkave janë rritur me mbi 50% në dy dekadat e fundit. Në mënyrë alarmante, prevalenca e CKD tek njerëzit nën 40 vjeç është dyfishuar në disa rajone.
Ky ndryshim nuk është më vetëm një anomali statistikore – është një simptomë e një krize më të gjerë shëndetësore midis popullatës së re.
Pse po ndodh kjo? Dy zakone kryesore po e nxisin trendin
Mjekët bien dakord: epidemia e dështimit të veshkave tek të rinjtë është kryesisht e parandalueshme. Në shumicën e rasteve, ajo po nxitet nga stili i jetës – konkretisht, dy zakone të zakonshme, por shkatërruese:
1. Dieta të pabalancuara të pasura me proteina dhe ushqime të përpunuara
Dietat moderne – veçanërisht ato të reklamuara si “me shumë proteina” për fitnes ose humbje peshe – po ushtrojnë një barrë të madhe mbi veshkat e reja. Marrja e tepërt e proteinave çon në rritjen e niveleve të uresë dhe acidit urik në gjak, të cilat veshkat duhet t’i filtrojnë. Me kalimin e kohës, kjo mbingarkesë shkakton dëmtim të nefroneve dhe mund të çojë në formimin e kristaleve të acidit urik, duke shkaktuar gurë në veshka dhe madje edhe inflamacion kronik.
Për më tepër, ushqimet e përpunuara me përmbajtje të lartë natriumi, sheqeri dhe fosfate prishin ekuilibrin delikat mineral të nevojshëm për funksionin e veshkave. Pijet e gazuara, patatet e skuqura, mishrat e konservuar dhe makaronat e menjëhershme – ushqime bazë në shumë dieta të të rinjve – janë të mbushura me këto aditivë.
Një studim i vitit 2020 në Revistën Klinike të Shoqërisë Amerikane të Nefrologjisë zbuloi se një dietë me përmbajtje të lartë natriumi dhe të ulët kaliumi është një faktor kryesor rreziku si për hipertensionin ashtu edhe për dobësimin e veshkave, madje edhe tek të rriturit e rinj pa probleme shëndetësore paraprake.
2. Mungesa e ushtrimeve dhe stili i jetesës sedentare
Faktori i dytë kryesor është mungesa e aktivitetit. Mungesa e aktivitetit fizik kontribuon drejtpërdrejt në obezitet, rezistencë ndaj insulinës dhe hipertension – të gjitha këto janë të lidhura fort me dëmtimin e veshkave. Pa lëvizje, rrjedhja e gjakut në veshka zvogëlohet dhe trupi bëhet më i prirur ndaj çrregullimeve metabolike.
Një përmbledhje e vitit 2023 në revistën Kidney International Reports lidhi sjelljen sedentare me rënien e shpejtë të shkallës së vlerësuar të filtrimit glomerular (eGFR) – masa kryesore e funksionit të veshkave.
Stili modern i jetesës dixhitale – puna në laptopë, shikimi i serialeve pa pushim, shfletimi pafund i ekraneve në telefonat inteligjentë – do të thotë që shumë të rinj rrinë ulur 10-12 orë në ditë, shumë më tepër sesa është projektuar për të cilën është krijuar trupi i tyre.
Rreziku i rënies së “heshtur” të veshkave
Një nga aspektet më të tmerrshme të sëmundjes së veshkave është se sa ngadalë përparon ajo.
Në fazat e hershme, CKD nuk ka pothuajse asnjë simptomë. Veshkat janë tepër elastike, të afta të funksionojnë me vetëm 20% të kapacitetit të tyre normal pa ngritur ndonjë shenjë paralajmëruese. Në kohën kur shfaqen simptoma si lodhja, oreksi i dobët, ënjtja ose ndryshimet në urinim, dëmi shpesh është i pakthyeshëm.
Ajo që e bën diagnozën e hershme edhe më të vështirë është se shumë nga shenjat fillestare imitojnë gjendje më beninje:
- Lodhje dhe marramendje : Shpesh ngatërrohen me stres ose anemi.
- Të përziera dhe humbje e oreksit : Ngatërrohet me gastrit ose dietë të dobët.
- Kyçet e këmbëve të fryra ose ënjtje rreth syve : I atribuohet gjumit të dobët ose infeksioneve të vogla.
- Urinim i shpeshtë gjatë natës (nokturia) : Nuk konsiderohet si problem me fshikëzën ose konsum i lartë i lëngjeve.
Ky përparim i heshtur do të thotë që shumë të rinj nuk kontrollohen derisa të jenë në fazën 4 ose 5 të sëmundjes kronike të veshkave – kur dializa ose transplanti i veshkave është e vetmja mundësi.
Si matet funksioni i veshkave
Mjekët vlerësojnë shëndetin e veshkave duke përdorur disa metrika kryesore:
- eGFR (Shkalla e Filtrimit Glomerular e Vlerësuar) : Mat se sa mirë veshkat tuaja filtrojnë mbeturinat. Një eGFR nën 60 për më shumë se 3 muaj konsiderohet CKD. Nën 15 do të thotë dështim i veshkave.
- Kreatinina : Një produkt i mbeturinave nga metabolizmi i muskujve. Nivelet e larta tregojnë filtrim të dobët.
- BUN (Azoti i Uresë së Gjakut) : Një tjetër shënues që tregon se sa mirë veshkat po i pastrojnë mbeturinat.
- Analiza e urinës : Kontrollon për proteina, gjak ose anomali të tjera në urinë.
Tragjedia është se të gjitha këto kontrollohen lehtësisht përmes analizave bazë të gjakut dhe urinës, megjithatë shumica e të rinjve nuk i kërkojnë kurrë ato.
Kush është në rrezik?
Ndërsa kushdo mund të zhvillojë sëmundje të veshkave, disa grupe janë në rrezik të lartë:
- Njerëzit me dieta me shumë proteina ose në regjime për ndërtimin e muskujve
- Ata që përdorin shpesh qetësues dhimbjesh pa recetë (si ibuprofeni)
- Të rriturit e rinj me obezitet ose prediabet
- Individë me histori familjare të sëmundjes së veshkave
- Duhanpirësit dhe ata që janë të ekspozuar ndaj toksinave mjedisore
- Njerëzit me infeksione të traktit urinar të patrajtuara (UTI)
- Përdorues të shpeshtë të pijeve dhe suplementeve energjike
Roli i pijeve energjike dhe suplementeve
Pijet energjike, të cilat janë jashtëzakonisht të popullarizuara në mesin e studentëve dhe profesionistëve, përmbajnë nivele të larta të kafeinës, sheqerit dhe aditivëve artificialë. Këto substanca mund të shkaktojnë dehidratim dhe të rrisin presionin e gjakut, të dyja të dëmshme për shëndetin e veshkave.
Ndërkohë, pluhurat e proteinave të parregulluara dhe suplementet e bodybuildingut mund të përmbajnë substanca nefrotoksike siç janë kreatina monohidrat, aminoacidet sintetike ose metalet e rënda si kadmiumi dhe plumbi.
Një studim i vitit 2021 në Journal of Nephrology lidhi përdorimin e tepërt afatgjatë të suplementeve me nefritin tubulointersticial, një gjendje inflamatore që dëmton tubulat e veshkave.
Mos prisni për simptomat: Bëni ekzaminimin herët
Mjekët theksojnë se parandalimi dhe zbulimi i hershëm janë thelbësorë . Të gjithë – veçanërisht të rinjtë – duhet të marrin në konsideratë kryerjen e një kontrolli të veshkave të paktën një herë në 6 deri në 12 muaj. Testet bazë përfshijnë:
- Një test urine (për të zbuluar proteina ose gjak)
- Një test gjaku (për të kontrolluar kreatininën dhe eGFR)
- Një lexim i presionit të gjakut
- Një matje e BMI-së
Kontrollet e rregullta shëndetësore mund të dallojnë shenjat e hershme të problemeve me veshkat përpara se ato të shndërrohen në sëmundje kronike.
Si t’i mbroni veshkat tuaja (duke filluar që sot)
Ka lajme të mira: sëmundja e veshkave është e parandalueshme—dhe madje e kthyeshme në fazat e hershme. Ja çfarë rekomandojnë ekspertët:
1. Hani pastër dhe të ekuilibruar
- Kufizoni ushqimet e përpunuara, sheqerin dhe mishin e kuq.
- Zgjidhni drithëra të plota, fruta të freskëta dhe perime.
- Pini të paktën 2 litra ujë në ditë, përveç nëse këshillohet ndryshe.
- Shmangni kripën dhe fosfatet e tepërta (që gjenden në pijet e gazuara dhe ushqimet e përpunuara).
2. Lëvizni trupin tuaj çdo ditë
- Synoni të bëni të paktën 30 minuta ushtrime të moderuara 5 ditë në javë.
- Ecja, joga, noti dhe çiklizmi mbështesin shëndetin e veshkave.
3. Kufizoni përdorimin e qetësuesve të dhimbjeve dhe suplementeve
- Shmangni përdorimin e rregullt të NSAID-ve (si ibuprofeni) përveç nëse përshkruhen me recetë.
- Përdorni suplemente të miratuara nga mjeku dhe shmangni produktet e parregulluara.
4. Kontrolloni tensionin e gjakut dhe sheqerin në gjak
- Edhe në të 20-at, kontrolloni tensionin e gjakut çdo vit.
- Nëse keni një histori familjare të diabetit, bëni kontrolle të hershme.
5. Flini mirë dhe menaxhoni stresin
- Stresi kronik rrit kortizolin, i cili mund të dëmtojë organet.
- Flini të paktën 7-9 orë në natë për të mbështetur riparimin qelizor.
Një thirrje zgjimi përfundimtar
Dështimi i veshkave nuk është më vetëm një sëmundje e pleqërisë – ajo po troket në dyert e dhomave të konvikteve, vendeve të punës dhe dollapëve të palestrës. Të rinjtë nuk janë të pamposhtur.
Në një botë që i jep lamtumirë ritmit, qëndrimit pa gjumë, ushqimit të shpejtë dhe zgjidhjeve të shpejta, organi i qetë që ndodhet nën brinjët tona vuan më në heshtje. Por kjo nuk ka pse të përfundojë me dializë ose transplant.
Pak ndërgjegjësim, disa ndryshime në stilin e jetës dhe guximi për t’i dhënë përparësi shëndetit tuaj mund t’i mbajnë veshkat tuaja në gjendje të mirë pune, për dekada të tëra.
Mos prisni për simptoma. Mos prisni derisa të jetë tepër vonë. Dëgjoni trupin tuaj dhe kontrolloni veten.
